Ντανς Σκότους, Τζον

(John Duns Scotus, Μάξτον, περ. 1265 – Κολονία 1308). Σκοτσέζος φιλόσοφος και θεολόγος. Μπήκε νεότατος στο τάγμα των Φραγκισκανών, σπούδασε αρχικά στην Οξφόρδη, δηλαδή σε ένα περιβάλλον όπου ήταν ζωντανή η επιστημονική παράδοση του Βάκωνα, του Πέκχαμ και του Γκροσατέστα, κατόπιν στο Παρίσι, την εποχή της έριδας μεταξύ θωμιστών, αβερροϊστών και αυγουστίνων. Ύστερα από μια περίοδο διδασκαλίας στην Οξφόρδη, από το 1301 έως το 1303, δίδαξε στο Παρίσι, όπου επέστρεψε το 1305 και έμεινε εκεί σχεδόν ως τον θάνατό του. Το σημαντικότερο έργο του, ημιτελές όμως, είναι τα σχόλια στο έργο Γνωμικά του Πιέτρο Λομπάρντο, γνωστό ως Opus Oxoniense. Ένα άλλο σχόλιο για τα Γνωμικά γράφτηκε από τον Ν. στο Παρίσι και είναι γνωστό με τον τίτλο Reportata Parisiensa. Μεταξύ των άλλων του έργων, τα οποία στο σύνολό τους αποτελούν ένα corpus ογκωδέστατο για συγγραφέα που πέθανε τόσο νέος, είναι μια σειρά έργων λογικής, ένα σύγγραμμα Περί πρώτης αρχής, τα Questiones quodlibetales και τα Questiones in metaphysicam. Χωρίς να συμμερίζεται την πίστη του Θωμά του Ακινάτη στη συμφωνία μεταξύ Λόγου και Πίστης, αναγνωρίζει παρ’ όλα αυτά την αυτονομία της φιλοσοφίας ως επιστήμης, όσον αφορά τα προβλήματα που είναι επιδεκτικά μιας αποδεικτικής γνώσης, που είναι δηλαδή δυνατόν να μελετηθούν με την επαγωγική μέθοδο της αριστοτελικής λογικής. Σε συνάφεια με την έννοια αυτή της επιστήμης, η μεταφυσική του Ν., αποκλείοντας κάθε παραχώρηση στη σφαίρα της εμπειρίας, ξεκίνησε από μιαν ανάλυση a priori, η οποία δείχνει ότι όλες οι σύνθετες έννοιες μπορούν και είναι δυνατόν να περιοριστούν σε απλές έννοιες και ότι μέσα σε όλες αυτές τις απλές έννοιες υπάρχει σύμφυτη η έννοια του όντος, η μόνη που μπορεί να γίνει καταληπτή αυτή η ίδια. Θεωρούμενο στον ακραίο του βαθμό αφαίρεσης, το ον αποκαλύπτεται να έχει μια έννοια μονοσήμαντη, δηλαδή μια έννοια ομόφωνη, με όλες τις μορφές της πραγματικότητας. Ίσως γι’ αυτόν το λόγο το ον της μεταφυσικής συγχέεται με το ον της λογικής, δηλαδή με την πιο κενή των μορφών. To ον της μεταφυσικής είναι μια πραγματικότητα, η οποία, όταν αναλυθεί, αποκαλύπτει την ύπαρξη των τρόπων, δηλαδή των τρόπων ύπαρξης. Πριν απ’ όλα το oν μπορεί να είναι πεπερασμένο ή άπειρο. Αυτή είναι η πρώτη διαίρεση του όντος που περιέχει όλες τις άλλες. Η απόδειξη της ύπαρξης του θεού έγκειται ακριβώς στην απόδειξη, δια της ανάλυσης των τρόπων και των ιδιοτήτων του όντος, της ύπαρξης του απείρου. Η απόδειξη γίνεται σε δύο χρόνους: αρχικά, υποτίθεται ότι υπάρχει μια πρώτη αρχή στην τάξη του όντος· κατόπιν, ότι αυτή η πρώτη αρχή είναι άπειρη, θεωρώντας τον Θεό ως αναγκαίο ον και, γι’ αυτό, προσιτό στον φιλοσοφικό διαλογισμό, ο Ν.Σ. πλησίασε τον Αβικένα, αλλά κατόπιν απομακρύνθηκε και πάλι και απέκρουσε την υποχρεωτική παραγωγή του πιθανού όντος από το αναγκαίο ον, χαρακτηριστικό σημείο της μεταφυσικής του Πέρση φιλοσόφου και απέδωσε όλο το βάρος στην πλήρη ελευθερία της θείας βούλησης. Αναπτύσσοντας τη θεωρία του, ο Ν. επέμεινε στην ελευθερία της θείας βούλησης και στην έμπρακτη απόδειξη των αποτελεσμάτων της. Ο φραγκισκανός δάσκαλος ισχυρίστηκε μεν ότι ο Θεός δεν μπορεί να θέλει την αντίφαση, παρ’ όλα αυτά όμως δεν έπαψε να διερωτάται, γιατί ο Θεός, δηλαδή μια βούληση άνευ αιτίας, δημιούργησε τον κόσμο έτσι όπως μας παρουσιάζεται και όχι διαφορετικό. Οι νόμοι και ο ορθολογισμός που συναντώνται στον κόσμο είναι το αποτέλεσμα μιας εκλογής, η οποία δεν έχει άλλη αιτία παρά την παντοδυναμία της θεϊκής βούλησης. Έτσι, και στον ηθικό τομέα, κατ’ αναλογία, ο Θεός θα μπορούσε να καθορίσει πολύ διαφορετικούς νόμους από αυτούς που μας επέβαλε, αν λ.χ. βρισκόταν δεσμευμένος μόνο από τις δύο πρώτες εντολές του Δεκαλόγου ως έκφραση των φυσικών νόμων. Άλλο βασικό σημείο της μεταφυσικής του Ν. είναι η μέριμνά του να υποστηρίξει τη συγκεκριμένη ύπαρξη των ατόμων. Για τον Ν. το πραγματικό δεν είναι αυτό το ίδιο αποκλειστικά υποκειμενικό. Οι γενικές έννοιες βρίσκονται σε κάθε ον κάτω από μιαν όψη ή τρόπο ιδιαίτερο και διαφοροποιούνται, ανάλογα με τη μοναδικότητα του κάθε ατόμου. Οι μορφές των ειδών, γινόμενες συγκεκριμένες, καθορίζονται προσλαμβάνοντας ένα ιδιαίτερο και μοναδικό χαρακτηριστικό. Εφόσον όμως κάθε μορφή είναι πάντοτε γενική και κοινή, αυτός ο καθορισμός δεν μπορεί να προέλθει από μιαν άλλη μορφή, αλλά από μια πράξη ικανή να εξατομικεύσει την ειδική μορφή, με μια οριακή πραγμάτωση: την αυστηρότητα (haecceitas). Στη θεολογία ο Ν. απέκρουσε τη θωμιστική άποψη, η οποία υποστήριζε ότι υπάρχει συνέχεια μεταξύ φιλοσοφικής σκέψης και αληθειών της Πίστης. Πάνω σε αυτές τις απόψεις των φραγκισκανών, ο Ν. τόνισε τη διαφορά φιλοσοφίας και θεολογίας, προοιωνίζοντας έτσι τη ριζική διάσπαση, μεταξύ των δύο κύκλων, όπωςτην ανέπτυξαν θεωρητικά οι οκκαμιστές. Η φιλοσοφική γνώση, άξια για την κατανόηση της δομής του όντος, δε βοηθά στη λύση των προβλημάτων της σωτηρίας, της εκλογής του καλού και του κακού. Αυτό το πεδίο ανήκει στη θεολογία. Η πολλαπλότητα των θεμάτων που διαπραγματεύθηκε ο Ν. και το ημιτελές του συστήματος του εξηγούν τις διάφορες κατευθύνσεις που συναντώνται κατά την εξέλιξη της σχολής του, στην οποία ανήκουν στοχαστές ολκής του 14ου αι.: ο Ριχάρδος του Κόνινγτον, ο Ιωάννης του Γούτινγκαμ, ο Ροβέρτος Κόουτον, ο Φραγκίσκος του Μεϊρόν, ο Ιωάννης του Μπασόλ, ο Γουλιέλμος του Άλνγουικ, ο Ιωάννης του Ριπατρανσόν.